Бу саволга биргина жумла билан, яъни, парламентда, деб жавоб бериш мумкин. Аммо қандай «туғилиши» ҳақида сўралса, бир неча босқичли, мураккаб жараён кўз олдимизда гавдаланади.
Биламизки, ҳар бир тизим маълум бир механизм асосида, белгиланган тартиб-қоидаларга риоя этиш орқали ўз фаолиятини олиб боради. Таъкидлаш керакки, Олий Мажлис палаталари ҳам айни шу мезонларга бўйсунади. Яъни, Қонунчилик палатаси қонунларни бир неча босқичда кўриб чиқади, Сенат эса уларни тасдиқлайди. Қуйи палата қўмиталарида, фракцияларда мутахассислар, экспертлар билан биргаликда бизга кўринмаган узоқ йўлни «босиб ўтган» қонун лойиҳалари палата мажлисига киритилади.
Кеча Қонунчилик палатаси мажлисида ҳам ана шундай лойиҳаларнинг бир қанчаси навбати билан кўриб чиқилди. Депутатлар фикрлари, савол-жавоблари, фракциялар эса позициялари билан уларнинг қай бирига кўпроқ, қай бирига камроқ «ҳужум» қилди.
Шиорлардан иборат таклифлар эмас, аниқ механизм керак
Бола ҳуқуқларини таъминлаш давлат сиёсатининг муҳим стратегик йўналиши саналади. Юртимизда ҳам бу борада муайян чора-тадбирлар йўлга қўйилган. Хусусан, қонунчилигимизда бола ҳуқуқлари билан боғлиқ 40 дан ортиқ ҳужжатлар қабул қилинган. Янги таҳрирдаги Конституциямизга боланинг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш кафолатларини кучайтиришга қаратилган янги меъёрлар киритилди. Натижада боланинг жисмоний, ақлий ва маънавий жиҳатдан тўлақонли ривожланиши учун энг яхши шарт-шароитларни яратиш бўйича кафолатлар кучайтирилди, бу борада давлатнинг ижтимоий мажбуриятлари кенгайтирилди.
Палата мажлисида Олий Мажлиснинг Бола ҳуқуқлари бўйича вакили (Болалар омбудсмани)нинг 2024 йилдаги бола ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчиликка давлат органлари, шу жумладан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан риоя этилиши ҳолати ҳақидаги маърузаси кўриб чиқилди.
Бола ҳуқуқлари бўйича вакил Сурайё Раҳмонованинг айтишича, 2024 йилда 35 та шахсий қабуллари ташкил этилган бўлиб, уларда жисмоний ва юридик шахслардан 160 та мурожаат тушган. Мурожаатлар таҳлили ва мониторинги асосида давлат органлари томонидан бола ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилишига йўл қўйилгани юзасидан таъсир ҳужжатлари орқали муносабат билдирилган. Хусусан, 9 та огоҳлантириш, 3 та тақдимнома, 18 та хулоса ва 6 та суд ҳужжати устидан протест келтириш тўғрисида илтимоснома киритилган. Бола ҳуқуқлари соҳасидаги қонунчиликда мавжуд муаммолар таҳлили негизида давлат органлари ва ташкилотларга 40 та таҳлилий ахборот йўлланган.
Маърузага кўра, 2024 йилда фуқароларнинг мурожаатлари ва болаларга нисбатан содир этилган жиноятларга оид суд хабарномалари асосида Болалар омбудсмани ва унинг котибияти ходимлари 46 та фуқаролик, жиноий ва маъмурий ишлар юзасидан судларда кузатувчи сифатида қатнашган.
Депутатлар болаларнинг шахсан ўзидан ҳам мурожаат бўлган ёки йўқлигига оид масалада маълумот сўради. Вакилнинг таъкидлашича, 8 ёшдан 17 ёшгача бўлган болалардан ҳисобот даврида 44 та мурожаат келиб тушган. Афсуски, ҳар учинчи мурожаат болага нисбатан зўравонликка оид. Хусусан, болалар таълим муассасаси ёки оилада зўравонликка дуч келаётгани ифодаланган.
Шунингдек, боланинг билим олиш ёки оилавий муҳитга бўлган ҳуқуқи чекланаётгани юзасидан ҳам мурожаат қилинган. Айримларида бола судда иштирок этган бўлса-да унинг овози инобатга олинмаганига оид масала ҳам ўрин олган. Бундай мурожаатларни ҳамда унга оид бўлган суд ҳужжатларини ўрганиш натижасида суд қарорларига протест киритиш тўғрисидаги илтимосномалар ҳам юборилган. Вояга етмаган қизларни мажбуран турмушга узатишга уриниш ҳолатлари рўй берган ва улар доимий назоратга олинган.
Айтиш керакки, ушбу масала аввалроқ Ўзбекистон ХДП фракцияси йиғилишида атрофлича муҳокама қилинган эди. Депутатлар маъруза бўйича ўз саволлари, бироз кескин таклиф ва муносабатини билдирди.
Жумладан, инклюзив таълим тизимини ҳам чуқурроқ ўрганиш лозимлигига эътибор қаратилди. Хусусан, фракция аъзоси Ирина Токарева бу борадаги ўрганишларига тўхталиб ўтди. Яъни, мактабларда ногиронлиги бўлган болалар билан махсус сертификатга эга бўлган мутахассислар эмас, оддий ўқитувчилар ишлаётгани маълум бўлган. Айрим кўзбўямачиликлар, ногиронлиги бўлган болаларнинг дарсга қатнаши билан боғлиқ муаммолар ҳам Болалар омбудсманининг ҳамиша эътиборида бўлиши зарурлигига урғу берилди.
Болалар омбудсманига кўра, 2024 йилнинг январь ойидан бошлаб, Ижтимоий ҳимоя агентлигининг ҳудудий бошқармаларида ягона психологик-тиббий педагогик комиссиялар шакллантирилди. Айнан уларнинг берган хулосаси асосида болаларни ихтисослаштирилган таълим муассасаси ёки умумий тартибдаги муассасада ўқишига оид масала ҳал қилинди.
«Шу билан бирга, Болалар омбудсмани Мактабгача ва мактаб таълими вазирлигига ҳамда Ижтимоий ҳимоя миллий агентлигига инклюзив синфлар борасида ўз позициясини билдирган. Тўғри, бугунги бирламчи босқичда инклюзив синфлар сони ошиб бормоқда. Лекин инклюзив таълимнинг сонидан сифатига ўтиш жараёни биргаликда олиб борилиши шарт», — деди Бола ҳуқуқлари бўйича вакил.
Қуйи палата мажлисида бошқа партиялар қатори ХДП фракцияси ҳам ўз позициясини билдирди. Унга кўра, Болалар омбудсмани институти бугунги кунда болалар ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилишнинг институционал ва ҳуқуқий асосларини тубдан такомиллаштиришда муҳим аҳамият касб этмоқда.
2024 йилда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Бола ҳуқуқлари бўйича вакили (Болалар омбудсмани) тўғрисида»ги қонуни асосида Болалар омбудсманининг давлат ва жамият ҳаётида таъсир чоралари ҳамда имкониятлари ортиб бораётгани маърузада акс этган.
Натижада келиб тушган мурожаатларнинг 84,3 фоизи Бола ҳуқуқлари бўйича вакил томонидан тўлиқ назоратга олинган. Шунингдек, давлат органлари томонидан бола ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг бузилишига қўл қўйилгани юзасидан таъсир ҳужжатлари орқали муносабат билдирилиб, 1 та огоҳлантириш, 6 та хулоса, 6 та суд ҳужжати устидан протестлар келтириш тўғрисидаги илтимосномалар киритилган.
Ҳисобот даврида Болалар омбудсмани томонидан боланинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилгани ҳолатларини ўз ташаббусига кўра текшириш билан боғлиқ материаллар асосида Олий Мажлис Сенатига 5 ахборот, бола ҳуқуқларини ҳимоя қилишни кучайтириш борасида маҳаллий ҳокимият органлари томонидан чора-тадбирлар кўрилиши бўйича Вазирлар Маҳкамасига 6 та, бошқа давлат органларига 981 та сўров киритилган.
Айниқса, Болалар омбудсмани институтининг маҳаллий ҳамда миллий даражадаги сиёсатни ишлаб чиқишда болалар ва ёшларнинг манфаатларига таъсир кўрсатадиган қарорлар қабул қилишда уларнинг фикрини инобатга олиш кўзда тутилган. Бунинг учун амалиёт ҳамда механизмни кучайтириш учун 18 та аниқ мақсад ва вазифаларни амалга ошириш борасидаги фаоллиги алоҳида эътироф этилди.
Бироқ амалга оширилган ижобий ишлар билан бирга, Болалар омбудсмани кейинги фаолиятида эътибор қаратиши лозим бўлган жиҳатлар ҳам бор. Партия фракцияси бу борадаги ўз фикрларини билдирди.
Биринчидан, маъруза сўнггида келтирилган таклифларнинг аксарияти умумий кўринишга эга бўлиб, уни амалга ошириш механизмларини аниқ тарзда белгилаш лозим.
Иккинчидан, ҳисоботда келтирилган 18 та амалга оширилган мақсад ва вазифалар кўрсатилган таклифлар билан мантиқан мос келмайди.
Учинчидан, уларнинг айримларида ижтимоий аҳамияти жиҳатидан муҳимроқ бўлган мавзуларга урғу қаратиш лозим. Хусусан, фракция болаларнинг инклюзив таълим олиш борасида бузилган ҳуқуқларини таъминлаш масаласини маърузада тавсия этилаётган болалар рақамли саводхонлигини ошириш борасидаги ташаббусларидан муҳимроқ, деб ҳисоблайди.
Тўртинчидан, Олий Мажлиснинг бола ҳуқуқлари бўйича вакили (Болалар омбудсмани) тўғрисидаги қонунда белгиланган вазифалар доирасида амалий ишлар, жумладан, аҳоли ўртасида бола ҳуқуқлари билан боғлиқ масалалар бўйича сўровномалар ўтказиш, шунингдек, бола ҳуқуқлари амалга оширилиши тўғрисида статистик маълумотлар таҳлилий-танқидий жиҳатдан етарли даражада эмас.
Бешинчидан, фракция фикрича, ҳудудларда болаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш ва қонун бузилиш ҳолатларини бартараф этишда минтақавий вакилларнинг ўрни жуда катта. Маълумотларга кўра, улар жамоатчилик асосида фаолият кўрсатмоқда. Бу эса ўз навбатида жойларда болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади.
Юқорида келтирилган фикрлар, албатта, тавсиявий характерга эга бўлиб, Болалар омбудсмани институтининг бола ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчиликка риоя этилиши устидан самарали парламент назоратини амалга ошириш борасида натижадорлигига жиддий таъсир кўрсатмайди.
Қонунчилик палатаси Спикери Нурдинжон Исмоилов фракциялар позицияларини тинглар экан, уларда билдирилган таклифларнинг барчаси асосли ва Болалар омбудсманининг келгуси фаолиятида асқотишини таъкидлади. Айниқса, Ўзбекистон Халқ демократик партияси фракциясининг фикрлари, тавсиялари жуда ўринли экани қайд этилди. Шундан келиб чиқиб, маърузанинг охирги қисмига ўзгартириш ва тузатишлар киритилиши кераклигига эътибор қаратилди.
«Маърузада қатор таклифлар ўрин олган. Лекин уни ким қилади, қандай қилади, деган саволларга жавоб йўқ. Масалан, стратегия қабул қилиниши айтилган. Бироқ ким қабул қилади, қачон қабул қилинади, нима учун керак бу ҳужжат, деган масалалар бор. Ўйлаймизки, барчасининг эгаси ва ижрочисини аниқлаб бериш керак бўлади», — деди Спикер.
Таклиф ва тавсиялар асосида вакилнинг маърузаси қабул қилинди.
Табиий бойликлар туганмас эмас
Мажлисда, шунингдек, ер ости сув ресурсларини муҳофаза қилиш соҳаси такомиллаштирилиши муносабати билан айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш масаласига оид қонун лойиҳаси муҳокама қилинди. Ташаббускорлар биринчи ва иккинчи ўқиш орасидаги ўзгаришлар ҳақида маълумот бергач, лойиҳага моддама-модда муносабат билдирилди.
Халқ демократик партияси фракцияси йиғилишида депутат Зуҳра Шодиева масала юзасидан фикр билдириб, ўз таклифларини ифода қилган эди. Депутатнинг айтишича, сўнгги йилларда энергия ресурслари каби сув ости ресурслари тақчиллиги юзага келаётгани, шу боис, қонуннинг концептуал қисмида ер ости сувларидан ерларни суғориш ва бошқа мақсадларда фойдаланиш кескин ошган. Бундан ташқари, қудуқларни рухсатсиз бурғулаш ва назоратсиз, ҳисобга олмасдан сувдан фойдаланиш ҳолатлари ҳам давом этмоқда. Шунинг учун ер ости сув ресурсларини муҳофаза қилиш чораларини кучайтиришга доир меъёрларни аниқлаштириш, такомиллаштириш зарур. Зеро, чексиз ва туганмас бўлмаган табиий бойликларни асраш ва муҳофазалаш шартдир.
Муҳокамалардан сўнг қонун лойиҳаси иккинчи ўқишда қабул қилинди.
Наманганда 4 миллиард, Сурхондарёда 18 миллион сўм, Бухорода эса ҳисоби юритилмаган
Бу нимани англатади? Гап шундаки, сўнгги пайтларда ижтимоий тармоқларда бошқа бир шахснинг расми кўрсатилиб, касаллиги айтилиб, ёрдам сўраш авж олди. Тўғри, халқимиз хайрсевар, бироқ бундан фирибгарлар ҳам фойдаланиб қолмоқда. Юқорида кўрсатилган рақамлар эса биргина исм-шариф ёки сохта хайриячилар томонидан ўзлаштириб юборилган маблағлар миқдори.
Хусусан, 2022 йилда «Саховат-Наманган» фонди раҳбарлари шахсий банк карталарида йиғилган 4 миллиард сўм хайрияларни ўзлаштириб юборган. 2023 йилда Бухоро шаҳридаги бир аёл ижтимоий тармоқларда бемор ҳолатда ётган эркакнинг расмини олиб, масжидлар олдида расмдаги шахс оғир аҳволда қолган эри эканини айтиб, пул йиғиб юрган. 2024 йилда Термиз шаҳрида «Эҳсон ҳадялар (Сурхондарё)» телеграмм канали очилган ва унда йиғилган 18 миллион сўм шахсий эҳтиёжлар учун ишлатиб юборилган. Афсуски, бу каби ҳолатлар талайгина.
Шундан келиб чиқиб, қонунчиликка янги тартиб киритилмоқда. Яъни, жисмоний ва юридик шахслар, нодавлат нотижорат ташкилотларининг ҳомийлик фаолиятини янада рағбатлантириш, қўллаб-қувватлаш ҳамда тадбиркорлик субъектларини бу жараёнга кенгроқ жалб этишни назарда тутувчи қонун лойиҳаси биринчи ўқишда фракциялар йиғилишларида ҳамда палата мажлисида кўриб чиқилди.
Ҳомийлик маблағлари йиғишни қонуний жиҳатдан тартибга солишни назарда тутувчи мазкур лойиҳа 10 га яқин қўшимча ва ўзгартиришларни ўз ичига олган. Масалан, ҳомийлик хайрияларини йиғишда хайрия қутиси ва ҳомийлик ташкилоти тушунчасига ойдинлик киритилмоқда. Шу билан бирга, бу борадаги ахборотни ошкор этиш ва жараённинг очиқлигини таъминлашга доир меъёр ҳам ўрин олган. Ҳомийлик хайрияларини йиғиш тартиби, ташкилотларнинг ҳуқуқ ҳамда мажбуриятлари ҳам кўрсатилган.
Депутатлар муҳокама жараёнида жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳомийлик хайриялари йиғишга оид ҳаракатларини тартибга солиш масаласига доир қонун лойиҳасида жисмоний шахсларнинг мажбуриятлари очиқ қолаётганини таъкидлади. Ваҳоланки, тушунтириш хатида жисмоний шахсларнинг ҳуқуқбузарликлари мисол қилиб олинган. Шундан келиб чиқиб, жисмоний шахсларнинг мажбуриятлари аниқ кўрсатилиши, уларга ҳам муайян жавобгарлик белгиланишига оид меъёрлар келтирилиши лозим.
Ташаббускорларга кўра, жисмоний шахслар кўнгилли сифатида бошқа одамнинг манфаатини кўзлаб фақатгина эълон бериш ҳуқуқига эга бўлади. Яъни, ҳомийлик хайрия оладиган одам ёки унинг яқин қариндоши (оила аъзолари)нинг номига очилган банк ҳисобварақлари ёхуд пластик карта рақами кўрсатилган ҳолдаги маълумотлар тарқатилади. Шунингдек, ҳомийлик ёрдами олувчи жисмоний шахслар хайрия маблағларининг миқдори ва улардан мақсадли фойдалангани тўғрисидаги маълумотларни хайрия берган шахсларнинг талабига асосан тақдим этиши ҳам белгиланмоқда. Яъни, ҳомийлик ёрдамлари олувчиларнинг ҳисобдорлиги юзага келади ва шаффофлик таъминланади. Буларнинг барчаси турли фирибгарликларнинг олдини олишга хизмат қилади.
Депутатлар қонун лойиҳасини концептуал жиҳатдан қўллаб-қувватлади.
Қоидабузар ҳайдовчига ҳам жавобгарлик, ҳам назорат керак...ми?
Қуйи палата мажлисида муҳокама қилинган қонун лойиҳасига кўра, ҳуқуқбузарликлар профилактикасига тегишли бўлган меъёрий ҳужжатга айрим ўзгартириш ва қўшимчалар киритилмоқда. Айни масала Ўзбекистон ХДП фракцияси йиғилишида ҳам кўриб чиқилган эди. Унда депутат Зуҳра Шодиева шу мазмундаги савол билан мурожаат қилди.
Гап шундаки, ташаббускорлар ҳуқуқбузарликлар профилактикаси билан боғлиқ масалаларни тартибга солувчи қонунга қўшимча ва ўзгартиришлар киритишга оид лойиҳани парламентга киритган. Унда оилавий зўравонлик содир этгани учун МЖтКнинг 592 (прим 2) -моддасига асосан жавобгарликка тортилган ҳамда содир этган маъмурий ҳуқуқбузарлиги учун суд томонидан транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқидан маҳрум қилинган шахсларни профилактик ҳисобга олинадиган шахслар қаторига киритиш назарда тутилмоқда.
Қайд этилдики, ички ишлар органларида профилактик ҳисобга олинган шахслар билан ишлаш амалиёти самарадорлигини янада ошириш мақсадида хавф даражаси паст бўлган маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган фуқароларнинг қайта-қайта суҳбатга чақирилиши ҳақли эътирозлар ҳамда иш ҳажмининг ошишига олиб келаётганлиги сабабли, замон талаблари асосида профилактик ҳисобга олиш тартибини қайта кўриб чиқиш ҳамда оптималлаштириш зарурати вужудга келмоқда.
Зуҳра Шодиевага кўра, қонунчиликда белгиланган меъёрлар билан бир шахс ҳуқуқбузарлиги сабабли жарима тўлайди, ҳайдовчилик гувоҳномасидан айрилади, транспорт бошқариш ҳуқуқидан маҳрум бўлади. Гувоҳномага эга бўлиши учун қайта ўқиши эса вақт, маблағ талаб қилади. Шунинг ўзиёқ бир фуқаро ўзини ўзи тарбиялаши учун етарли. Зеро, бугунги кунда қайта ўқиш ва ҳайдовчилик гувоҳномасига эга бўлишнинг ўзи катта машаққатга айланиб бормоқда. Депутат ҳуқуқбузарни профилактик назоратга олишнинг сабаби билан қизиқди.
Ташаббускорларга кўра, буларнинг ҳеч бири бир инсоннинг ўлимига сабаб бўлиши қадар оғир жавобгарлик эмас. Чунки одамларнинг ҳаётига нуқта қўйишдек аянчли оқибат билан тугаган автоҳалокат сабабчисининг ҳайдовчилик гувоҳномаси бекор қилинади. Транспорт қоидаларини ана шу тариқа қўпол равишда бузиб, хулоса чиқариш ўрнига ўзбошимчалик билан автомобиль бошқариш ҳолатларининг олдини олиш кўзда тутилган. Ҳар бир профилактика инспектори ўз ҳудудидаги транспорт бошқариш ҳуқуқидан маҳрум қилинган шахслар устидан назорат ўрнатса, ҳуқуқбузарликлар жиноятга айланиб кетишининг олди олинади.
ХДП фракцияси аъзоси Қизилгул Қосимованинг таъкидлашича, мамлакатимизда ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш, ҳуқуқбузарлик содир этиш эҳтимоли юқори бўлган шахслар билан профилактика чора-тадбирларини кучайтиришга жиддий эътибор қаратилмоқда. Шунга қарамай, бундай ҳолатлар ёшлар орасида тез-тез учрамоқда. Афсуски, уларнинг айримлари қайта-қайта ҳуқуқбузарлик содир этмоқда. Депутат ташаббускорлардан қонунда айнан жиноятларнинг мотивларини, ижтимоий оқибатларини ўрганиш бўйича амалий чора-тадбирларни кучайтириш лозимлигига алоҳида урғу берди.
Қонун ташаббускорлари депутатлар билдирган фикрларни кейинги ўқишларга ўрганиб чиқиши ва тегишли тартибда лойиҳага киритишини қайд этди. Шу тариқа мазкур қонун биринчи ўқишда маъқулланди.
Зилола УБАЙДУЛЛАЕВА,
«Ўзбекистон овози» мухбири.
«Ўзбекистон овози», 26.2.2025, №8