Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan shiddatli iqtisodiy islohotlarga mos ravishda samarali ijtimoiy siyosat yuritishga ham alohida e’tibor qaratilib kelinmoqda. Bugungi kunda, aholini ijtimoiy himoyasini ta’minlash bo‘yicha samarali tizim yaratilib, ijtimoiy himoyaga oid qonunchilik takomillashtirib borilmoqda. Jumladan, mamlakatimiz Konstitutsiyasining 1-moddasida O‘zbekiston ijtimoiy davlat ekani belgilandi, shunga muvofiq, aholiga sifatli ijtimoiy xizmat va yordam ko‘rsatish bo‘yicha farmon qabul qilindi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Ijtimoiy himoya milliy agentligi tashkil etildi.

Mazkur amalga oshirilayotgan ishlar mamlakatimiz hayotida tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, aholimizni ijtimoiy himoyasini ta’minlash hamda jamiyatimizda ijtimoiy barqarorlik va tinchlikni ta’minlashga xizmat qiladi, olib borilayotgan islohotlar uchun mustahkam zamin yaratadi.

Ma’lumki, mamlakatimizda aholining ijtimoiy himoyasi, ta’lim, sog‘liqni saqlash, mehnat va bandlik kabi sohalarni tartibga soluvchi qonunlar soni sezilarli darajada ko‘p bo‘lib, ular turli darajadagi normativ-huquqiy hujjatlar orqali amalga oshiriladi.

Mazkur sohalardagi qonunchilikning tarqoqligi va ba’zi hollarda bir-biriga zid keluvchi normalarning mavjudligi qonunlarning samarali ijrosini ta’minlashda qiyinchiliklar tug‘diradi. Bu esa aholining ijtimoiy himoyasi va farovonligini ta’minlashda to‘siq bo‘lib xizmat qiladi.

Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda «O‘zbekiston — 2030» strategiyasining qabul qilinishi milliy qonunchilikni takomillashtirish, qonun ijodkorligi jarayoni sifati va samaradorligini oshirish, to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladigan qonunlarni qabul qilish amaliyotini kengaytirish, shuningdek, huquqiy tartibga solish barqarorligini ta’minlash bo‘yicha bir qator vazifalarni kun tartibiga qo‘ymoqda.

Shu munosabat bilan, ijtimoiy sohalarni tartibga soluvchi qonunlarni kodifikatsiya qilish orqali Ijtimoiy kodeksni tayyorlash dolzarb vazifa hisoblanadi. Bu qadam qonunchilikni tizimlashtirish, ziddiyatli va takrorlanuvchi normalarni bartaraf etish hamda aholining ijtimoiy himoyasi va farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.

O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasining Saylovoldi dasturida “ijtimoiy ta’minot va aholini ijtimoiy himoya qilish sohasidagi qonun hujjatlarini yangi normalar bilan to‘ldirish orqali Ijtimoiy kodeksni ishlab chiqish va qabul qilish” vazifasi belgilab berilgan bo‘lib, ushbu yo‘nalishda partiya deputatlari va ekspertlari tomonidan qizg‘in ishlar olib borilmoqda.

Ijtimoiy kodeks yaratish jarayonida xalqaro tajribani o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Quyida bir qator davlatlarda ijtimoiy himoya sohasidagi huquqiy tizimlarning o‘ziga xos jihatlari keltirilgan:

Germaniya:

Germaniyaning ijtimoiy qonunlar tizimi "Ijtimoiy kodeks" (Sozialgesetzbuch – SGB) orqali boshqariladi. Unda ijtimoiy himoya, bandlik, sog‘liqni saqlash va pensiya masalalari qamrab olingan.

Nemis amaliyotida har bir sohaning aniq qoidalari va huquqiy mexanizmlari mavjud bo‘lib, kodeks aholining barcha qatlamlari uchun tushunarli shaklda yozilgan.

O‘zbekiston ushbu tajribani inventarizatsiya va kodifikatsiya jarayonida qo‘llash orqali qonunlarni soddalashtirishi mumkin.

Fransiya:

Fransiyada ijtimoiy himoya Kodeksi (Code de la Sécurité Sociale) asosida tartibga solinadi.

Fransiya amaliyoti ijtimoiy sug‘urta tizimi va ijtimoiy nafaqalar mexanizmining barqarorligini ta’minlashda ahamiyatli. Unda aholiga nafaqat moliyaviy yordam, balki kompleks ijtimoiy xizmatlar ham ko‘rsatiladi.

O‘zbekiston ushbu tizimni ijtimoiy xizmatlarni avtomatizatsiya qilishda qo‘llashi mumkin.

Shvetsiya:

Shvetsiya ijtimoiy himoyaning yuqori darajasini ta’minlovchi universal modelni qo‘llaydi. Bu modelda barcha fuqarolar uchun bepul tibbiy xizmat, ta’lim va ijtimoiy nafaqalar kafolatlangan.

Mehnat va ijtimoiy himoya sohasida davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlikning muvaffaqiyatli namunasi mavjud.

Yaponiya:

Yaponiyada ijtimoiy qonunlar tizimi aholining qarish jarayoniga moslashtirilgan. Pensiya tizimi va keksa yoshdagi aholining turmush sifatini saqlab qolishga qaratilgan alohida dasturlar mavjud.

O‘zbekiston Yaponiya amaliyotidan pensiya tizimidagi innovatsiyalar va turli yosh guruhlari uchun individual yondashuv modellarini o‘rganishi mumkin.

Singapur:

Singapurning ijtimoiy himoya tizimi to‘lovlarning shaxsiy jamg‘armalariga asoslangan bo‘lib, markazlashgan fond orqali amalga oshiriladi.

Bu tizim shaxsiy javobgarlik va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni birlashtiradi. O‘zbekiston ushbu modelni aholining turli qatlamlari uchun mablag‘larni adolatli taqsimlashda o‘rganishi mumkin.

Xorijiy amaliyotdan olinadigan saboqlar bizning mamlakatimiz uchun ahamiyatli bo‘lgan quyidagi yo‘nalishlarni ko‘rsatmoqda.

• Kodifikatsiya va tizimlashtirish: Germaniya va Fransiya tajribasi qonunlarning sodda va tushunarli shaklda tizimlashtirish zarurligini ko‘rsatadi.
• Ijtimoiy himoya darajasini oshirish: Shvetsiya va Yaponiya tajribasi ijtimoiy himoyani har bir inson uchun kafolatlangan huquq sifatida ko‘rishning ahamiyatini ta’kidlaydi.
• Innovatsiyalar va avtomatizatsiya: Singapur amaliyoti texnologik innovatsiyalarni qo‘llash orqali xizmatlarni avtomatizatsiya qilishning samaradorligini isbotlaydi.

Xorijiy davlatlar amaliyotini tahlili ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekiston xalqaro tajribani inobatga olgan holda, o‘z milliy xosliklariga mos ravishda samarali va tizimli Ijtimoiy kodeks yaratishi mumkin. Bunda, quyidagi masalalarga alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi:

• Xorijiy davlatlarning amaliyotidan kelib chiqqan holda, kodeksda adolatli va shaffof mexanizmlar yaratish.
• Ijtimoiy himoya tizimida davlat, xususiy sektor va nodavlat tashkilotlarning hamkorligini mustahkamlash.
• Aholining barcha qatlamlarini qamrab olgan universal tizim yaratish.
• Ijtimoiy sug‘urta, nafaqalar va pensiya mexanizmlarini yangi texnologiyalar yordamida avtomatizatsiya qilish.

Ijtimoiy kodeksni yaratish O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanish yo‘lidagi muhim strategik qadamlaridan biridir. Ushbu kodeks aholining turli qatlamlari uchun muhim bo‘lgan sog‘liqni saqlash, ta’lim, mehnat va ijtimoiy himoya sohalarini birlashtirgan holda qonunchilikning yaxlitligi, shaffofligi va samaradorligini ta’minlaydi.

Hozirgi kunda amaldagi qonunlar o‘rtasidagi takrorlar, ziddiyatli normalar va murakkab qonunchilik jarayonlari ijtimoiy sohaning yanada samarali ishlashini cheklab kelmoqda. Kodeks mazkur muammolarni bartaraf etish, aholining asosiy ijtimoiy huquqlarini kafolatlash hamda davlat va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarning shaffofligini ta’minlash uchun yangicha huquqiy poydevor yaratadi.

Ijtimoiy kodeksning qabul qilinishi bir qator ijobiy natijalarga olib keladi:

• Ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish:
  Kodeks davlatning ijtimoiy himoya siyosatiga aniqlik kiritadi va aholiga kafolatlangan ijtimoiy yordam ko‘rsatishni ta’minlaydi.
• Sohalar o‘rtasidagi muvofiqlikni kuchaytirish:
  Turli qonun hujjatlaridagi normalarning birlashtirilishi orqali ziddiyat va tushunmovchiliklar bartaraf etiladi, bu esa ijtimoiy siyosatni tizimli va samarali qiladi.
• Xalqaro standartlarga moslashish:
  Kodeks ijtimoiy sohadagi zamonaviy xalqaro standartlar va ilg‘or tajribalarni milliy qonunchilikka integratsiya qilishga yordam beradi. Bu O‘zbekistonning xalqaro maydondagi imijiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
• Huquqiy aniqlik va soddalik:
  Kodeksdagi qonun normalari oddiy fuqarolar uchun tushunarli va foydalanishga qulay bo‘ladi. Bu aholiga o‘z huquqlari va majburiyatlarini yanada yaxshiroq tushunish imkoniyatini beradi.
• Ijtimoiy sheriklikning rivojlanishi:
  Kodeks davlat, xususiy sektor va nodavlat tashkilotlar o‘rtasida hamkorlik qilishning aniq mexanizmlarini belgilab beradi. Bu ijtimoiy muammolarni samarali yechishda muhim o‘rin tutadi.
• Turmush darajasini oshirish:
  Kodeksni ishlab chiqish va amalga oshirish orqali aholining asosiy ijtimoiy xizmatlardan teng foydalanish imkoniyati oshadi, bu esa jamiyatda ijtimoiy adolat va farovonlikni ta’minlaydi.
• Qonun ijrosining kuchaytirilishi:
  Kodeks barcha ijtimoiy siyosat sohalarida qonunlarning aniq va tizimli ijrosini ta’minlaydi. Bu esa davlat tomonidan fuqarolarga kafolatlangan xizmatlarning samaradorligini oshiradi.

Shu tariqa, Ijtimoiy kodeks nafaqat qonunchilik tizimini tizimlashtirishdagi qadam, balki O‘zbekiston aholisi uchun yangi ijtimoiy imkoniyatlarni ochadigan muhim huquqiy asos sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu kodeksning yaratilishi ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, aholining davlatga bo‘lgan ishonchini oshirish va jamiyatda ijtimoiy adolat tamoyillarini kuchaytirishga xizmat qiladi.

Ijtimoiy kodeksning ishlab chiqilishi, muhokama qilinishi va qabul qilinishi jarayonida barcha manfaatdor tomonlarning, jumladan, davlat organlari, jamoat tashkilotlari, xususiy sektor va xalqaro hamjamiyatning o‘zaro hamkorligi muhimdir. Bu kodeks nafaqat O‘zbekistonning ijtimoiy siyosatini, balki jamiyatning har bir a’zosining hayotini yaxshilashga qaratilgan yirik islohot bo‘ladi.

Ulug‘bek VAFOYEV,

O‘zXDP Markaziy Kengashi raisi o‘rinbosari,
iqtisod fanlari nomzodi.